महाराष्ट्र राज्याची सांस्कृतिक राजधानी असलेले आपले पुणे शहर, ह्यामुळे आहे विशेष

पुण्याला महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी म्हटले जाते. येथे मराठी संस्कृतीचे दर्शन घडते, ज्यात शिक्षण, कलाकुसर, संगीत, नाटक इत्यादींवर भर दिला जातो. दरवर्षी येथे 'सवाई गंधर्व' हा तीन रात्रींचा शास्त्रीय गायन आणि वादन संगीताचा सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केला जातो. पुणे संस्कृतीत परंपरा आणि आधुनिकता यांचा मिलाफ दिसून येतो. एका बाजूला शहरात शास्त्रीय संगीत कार्यक्रम सादर केले जातात, तर दुसऱ्या बाजूला शहराची रात्रीची जीवनशैली (नाईटलाईफ) देखील उत्कृष्ट आहे.

पुणे, आपल्या समृद्ध ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारशाने राष्ट्रकूट, सातवाहन आणि यादव घराण्यांचे राज्य अनुभवले आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज आणि राजमाता जिजाऊ यांनी शहराच्या स्थापनेचा पाया रचला. पेशव्यांनीही पुण्याच्या विकासात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. 1818 मध्ये पेशव्यांच्या साम्राज्याच्या पतनानंतर इंग्रजांनी पुणे आणि आसपासच्या परिसरावर नियंत्रण मिळवले. 1858 मध्ये महानगरपालिकेची स्थापना झाल्यानंतर शहरात नागरी पायाभूत सुविधांचा विकास झाला.

पुणे महानगरपालिका (PMC) 1950 मध्ये सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या पुणे शहरात स्थापन झाली. त्यानंतरच्या काळात, विशेषतः 1962 च्या विध्वंसक पानशेत पूरानंतर, महानगरपालिकेने कार्यक्षमतेने आणि तत्परतेने सामान्य स्थिती पूर्ववत करण्याचे काम हाती घेतले.

पुढील वर्षांमध्ये, महानगरपालिकेने शहराच्या जलद विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली, ज्यामुळे पाणीपुरवठा, रस्ते, वीज, प्राथमिक आरोग्य सेवा आणि शिक्षण यासारख्या आवश्यक सेवा सुनिश्चित केल्या गेल्या, त्याचबरोबर ऐतिहासिक वारसाही जपला गेला. पर्यटन वाढवण्यासाठी आणि शहराचा समृद्ध वारसा जपण्यासाठी, हेरिटेज मॅनेजमेंट विभागाची स्थापना करण्यात आली. या विभागाने अनेक महत्त्वपूर्ण प्रकल्प यशस्वीरित्या हाती घेतले आणि पूर्ण केले असून, शहरातील ऐतिहासिक स्थळांची विस्तृत यादी तयार केली आहे.

पुण्याची सांस्कृतिक ओळख:

•  परंपरा आणि इतिहास: पुणे मराठा साम्राज्याचे एक महत्त्वाचे केंद्र होते आणि छत्रपती शिवाजी महाराज तसेच पेशव्यांच्या काळात शहराचा मोठा विकास झाला. शनिवारवाडा आणि लाल महाल यांसारखी ऐतिहासिक स्थळे पुण्याच्या समृद्ध इतिहासाची साक्ष देतात. लोकमान्य टिळकांनी पुण्यात गणेशोत्सवाची सुरुवात केली आणि त्यामुळे हे शहर गणेश चतुर्थीच्या मोठ्या उत्सवाचे केंद्र बनले.
•  शिक्षण आणि साहित्य: पुणे हे ज्ञानाचे माहेरघर आहे. येथे सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ, फर्ग्युसन महाविद्यालय आणि जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट्स यांसारख्या प्रसिद्ध शैक्षणिक संस्था आहेत. अनेक महान लेखक, साहित्यिक आणि कवी पुण्यात राहिले आहेत. पु. ल. देशपांडे आणि वि. स. खांडेकर यांसारख्या लेखकांची साहित्य संस्कृती पुण्यात विकसित झाली.

•  संगीत आणि कला: पुणे हे भारतीय शास्त्रीय संगीताचे केंद्र आहे. 'सवाई गंधर्व संगीत महोत्सव' दरवर्षी आयोजित केला जातो, ज्यामुळे संगीतप्रेमींना एक अनोखा अनुभव मिळतो. पुणे ललित कला, नाटक आणि नाट्यकलेसाठीही प्रसिद्ध आहे. बालगंधर्व रंगमंदिर आणि यशवंतराव चव्हाण नाट्यगृह यांसारख्या ठिकाणी अनेक उत्कृष्ट नाटकांचे आयोजन केले जाते.
•  समकालीन सांस्कृतिक प्रवाह: पुणे आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सव (PIFF) आणि साहित्य महोत्सव यांसारख्या काही कार्यक्रमांचे आयोजन पुण्यात केले जाते. माहिती तंत्रज्ञान केंद्र म्हणून झालेल्या विकासामुळे, पुणे आता आधुनिकता आणि परंपरा यांचा सुसंवाद साधणारे शहर बनले आहे.

पुण्याचा गणेशोत्सव:

पुणे ही महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी म्हणून ओळखले जाते आणि येथे साजरा होणारा गणेशोत्सव देशभरात प्रसिद्ध आहे.

भाद्रपद महिन्यातील शुद्ध चतुर्थीला गणपतीची स्थापना करून या उत्सवाला सुरुवात होते आणि दहा दिवस हा उत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. पुण्याचे मानाचे 5 गणपती कसबा गणपती, तांबडी जोगेश्वरी गणपती, तालीम गणपती, तुळशीबाग गणपती आणि केसरीवाडा गणपती हे आहेत.

पुण्यातील गणेशोत्सव केवळ एक धार्मिक कार्यक्रम नसून, सांस्कृतिक, सामाजिक आणि कलात्मक दृष्टिकोनातूनही तो महत्त्वाचा आहे. विविध मंडळे आकर्षक सजावट, सामाजिक जनजागृती कार्यक्रम, संगीत, नृत्य आणि नाट्यकला सादर करतात. या काळात पुणे शहर दिव्यांनी उजळून निघते आणि संपूर्ण वातावरण भक्तिमय होऊन जाते.

दहा दिवसांच्या उत्सवानंतर, अनंत चतुर्दशीला गणपतीचे विसर्जन मोठ्या थाटामाटात केले जाते. पुण्यातील विसर्जन मिरवणूक देशभरात प्रसिद्ध आहे. ढोल-ताशांचा गजर आणि गुलालाची उधळण करत लाखो भाविक मिरवणुकीत सहभागी होऊन गणपती बाप्पाला निरोप देतात.

आधुनिक काळात पर्यावरणपूरक गणेशोत्सवावर भर दिला जात आहे. प्लास्टर ऑफ पॅरिसच्या मूर्तींऐवजी मातीच्या मूर्तींना प्राधान्य दिले जाते. तसेच, जलप्रदूषण टाळण्यासाठी घरगुती गणेश मूर्तींच्या विसर्जनासाठी कृत्रिम तलावांची निर्मिती केली जाते.

पुण्यातून पालखी सोहळा:

पुणे ही महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी मानली जाते, आणि येथे अनेक धार्मिक आणि पारंपरिक सण मोठ्या उत्साहात साजरे होतात. यापैकीच एक महत्त्वाचा आणि भक्तिमय सोहळा म्हणजे आषाढी वारी पालखी सोहळा.

वारीच्या परंपरेला शतकानुशतके जुना इतिहास आहे. संत ज्ञानेश्वर महाराज आणि संत तुकाराम महाराज यांच्या समाधीनंतर, त्यांच्या भक्तांनी त्यांच्या पादुका पालखीतून पंढरपूरला नेण्याची प्रथा सुरू केली. या परंपरेचे रूपांतर पुढे वार्षिक वारीत झाले.

दरवर्षी आषाढ महिन्यात संत तुकाराम महाराजांची पालखी देहूमधून, तर संत ज्ञानेश्वर महाराजांची पालखी आळंदीमधून प्रस्थान करते. त्या पुण्यात पोहोचेपर्यंत लाखो वारकरी या सोहळ्यात सामील होतात. पुण्यात पालख्यांचे भव्य स्वागत केले जाते.

वारी आणि पालखी सोहळा भक्ती, सहिष्णुता, एकता आणि सामाजिक समानतेचा संदेश देतो. श्रीमंत, गरीब, जात-पात कोणताही भेद न करता सर्व स्तरातील लोक या सोहळ्यात एकत्र येतात. टाळ-मृदंगाच्या गजरात आणि विठ्ठल नामाच्या जयघोषात वारकरी आनंदाने वारी पूर्ण करतात.

पुणे महोत्सव:

पुणे महोत्सव हा महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी असलेल्या पुण्यात दरवर्षी मोठ्या उत्साहात साजरा होणारा एक महत्त्वाचा कार्यक्रम आहे. हा महोत्सव गणेश चतुर्थीच्या काळात आयोजित केला जातो आणि यात संगीत, नृत्य, नाटक, कला, क्रीडा, साहित्य आणि सांस्कृतिक कार्यक्रम यांचा समावेश असतो.

पुणे महोत्सव 1989 मध्ये सुरू झाला. महाराष्ट्र पर्यटन विभाग आणि स्थानिक सांस्कृतिक संस्थांच्या सहकार्याने याचे आयोजन केले जाते. या महोत्सवाचा मुख्य उद्देश भारतीय संस्कृती, कला आणि परंपरांना प्रोत्साहन देणे हा आहे. पुणे आणि देशभरातील कलाकारांना आपली कला सादर करण्याची संधी मिळते.

या महोत्सवात विविध प्रकारच्या कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते. यामध्ये भरतनाट्यम्, कथ्थक, शास्त्रीय संगीत, मराठी नाटके, कला प्रदर्शन, योग कार्यशाळा, क्रीडा स्पर्धा आणि फॅशन शो हे प्रमुख आकर्षण असतात. याव्यतिरिक्त, साहित्यप्रेमींसाठी काव्यवाचन आणि चर्चासत्रांचेही आयोजन केले जाते.

पुणे महोत्सवामुळे देशभरातून, तसेच परदेशातूनही मोठ्या संख्येने पर्यटक पुण्यात येतात. यामुळे पर्यटन उद्योगाला चालना मिळते आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेलाही फायदा होतो. पुणे शहराचा ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारसा जपण्यात या महोत्सवाची महत्त्वपूर्ण भूमिका आहे.

सवाई गंधर्व महोत्सव:

सवाई गंधर्व महोत्सव हा भारतातील सर्वात प्रतिष्ठित आणि प्रसिद्ध शास्त्रीय संगीत महोत्सवांपैकी एक आहे. दरवर्षी पुण्यात आयोजित केला जाणारा हा महोत्सव हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीतप्रेमींसाठी एक पर्वणीच असते. किराणा घराण्याचे प्रसिद्ध गायक पंडित सवाई गंधर्व यांच्या स्मरणार्थ याचे आयोजन केले जाते.

सवाई गंधर्व महोत्सवाची सुरुवात 1953 मध्ये पंडित भीमसेन जोशी यांनी केली होती. या महोत्सवाचा उद्देश शास्त्रीय संगीताला प्रोत्साहन देणे आणि नवोदित कलाकारांना त्यांची कला सादर करण्यासाठी एक व्यासपीठ उपलब्ध करून देणे हा आहे. या महोत्सवाचे आयोजन पुण्यात आर्य संगीत प्रसारक मंडळामार्फत केले जाते.

हा महोत्सव तीन ते चार दिवस चालतो आणि यात भारतभरातील तसेच परदेशातील नामांकित शास्त्रीय गायक, वादक आणि नृत्यांगना सहभागी होतात. प्रसिद्ध गायक, तबला वादक, सतार वादक, व्हायोलिन वादक आणि इतर संगीतकार त्यांच्या मंत्रमुग्ध करणाऱ्या सादरीकरणाने प्रेक्षकांना भुरळ घालतात. अनेक नामवंत कलाकार आपली कला सादर करत असल्याने कार्यक्रम रात्री उशिरापर्यंत चालतो.

सवाई गंधर्व महोत्सव केवळ एक संगीत महोत्सव नसून, तो भारतीय शास्त्रीय संगीताचा एक महत्त्वाचा वारसा आहे. हा महोत्सव तरुण कलाकारांना ज्येष्ठ गुरुंकडून मार्गदर्शन मिळवण्याची संधी देतो आणि शास्त्रीय संगीतकारांची एक नवीन पिढी तयार करण्यास मदत करतो. यामुळे पुणे शहराला संगीत क्षेत्रातील एक महत्त्वाचे केंद्र म्हणून ओळखले जाते.

संदर्भ 

1.https://tinyurl.com/2um67z7d

2.https://tinyurl.com/4zy32feh

3.https://tinyurl.com/2wufbtrs