प्राणी अधिवास आणि अनुकूलन, चला त्यांची नैसर्गिक विविधता समजून घेऊ

विविध प्राणी त्यांच्या जगण्याच्या गरजेनुसार वेगवेगळ्या अधिवासात (habitats) राहतात. प्रत्येक अधिवासात अद्वितीय परिस्थिती, वेगवेगळी संसाधने आणि अनेक आव्हाने असतात. हे घटक तेथे राहणाऱ्या प्राण्यांच्या अनुकूलन (adaptations) आणि वर्तनांवर प्रभाव टाकतात. या लेखात, आपण प्राण्यांचे अधिवास, त्यांचे प्रकार, विविध प्राणी आणि संबंधित माहितीवर चर्चा करू.

प्राण्यांचे अधिवास म्हणजे, विशिष्ट प्राणी प्रजाती जगण्यासाठी, अन्न, पाणी आणि आश्रयासाठी जिथे राहतात ती विशिष्ट जागा किंवा पर्यावरण. निसर्ग आणि जीवनशैलीनुसार प्राण्यांसाठी अधिवास बदलू शकतो. प्रत्येक अधिवासात अद्वितीय परिस्थिती, वेगवेगळी संसाधने, आणि अनेक आव्हाने असतात. हे घटक प्राण्यांच्या अधिवासांवर, त्यांच्या अनुकूलनांवर आणि वर्तनांवर प्रभाव टाकतात. 

तर, सूक्ष्म-अधिवास हा मोठ्या अधिवासातील एक लहान आणि स्थानिक पर्यावरण किंवा भाग असतो. यात काही विशिष्ट आणि वेगळ्या परिस्थिती असतात ज्या विशिष्ट प्राणी किंवा सूक्ष्मजीवांना निशे (niche) प्रदान करतात. सूक्ष्म-अधिवास तुलनेने लहान प्रमाणासाठी ओळखले जातात. त्यांच्यात काही अद्वितीय वैशिष्ट्ये असतात, जी तेथे राहणाऱ्या जीवांवर प्रभाव टाकतात.

तापमान, आर्द्रता (humidity), प्रकाशाचे संपर्क (light exposure) आणि हवा परिसंचरण (air circulation) यांसारख्या विविध घटकांद्वारे सूक्ष्म-अधिवासांचे नियमन केले जाऊ शकते. प्राण्यांचे अधिवास पुढील तीन प्रकारांमध्ये विभागले जाऊ शकतात.

1. भूचर अधिवास (Terrestrial Habitats)

भूचर अधिवास जमिनीवर आढळतात. यामध्ये जंगले, गवताळ प्रदेश, आणि वाळवंट यांसारख्या नैसर्गिक अधिवासांची विस्तृत श्रेणी समाविष्ट आहे. शेतजमीन, शहरे, आणि महानगरे यांसारख्या काही मानवनिर्मित जागांना देखील भूचर अधिवास मानले जाते. गुफा आणि खाणी यांसारखे भूचर अधिवास जमिनीखाली देखील आढळू शकतात.

2. जलचर अधिवास (Aquatic Habitat)

जलचर अधिवास म्हणजे पाण्याचे साठे जे जलचर प्राण्यांना अन्न आणि आश्रय पुरवतात. पृथ्वीवर महासागर, तलाव, सरोवरे, नद्या इत्यादींसह अनेक जलचर अधिवास अस्तित्वात आहेत. या अधिवासांना पुढे गोड्या पाण्याचे आणि समुद्री अशा दोन प्रकारांमध्ये विभागले जाऊ शकते. जलीय वातावरणात राहण्यासाठी अनुकूलन केलेल्या अनेक प्रकारच्या प्राण्यांचे हे घर आहे.

3. हवाई अधिवास (Aerial Habitats)

हवाई अधिवास हा एका वेगळ्या प्रकारचा अधिवास आहे, जो सामान्यतः हवेत अस्तित्वात असतो. आकाश किंवा वातावरण देखील हवाई अधिवास मानले जाते, जे अधिवास जगभर आढळू शकतात.

याव्यतिरिक्त, विशेषीकृत अधिवासांना (Specialized Habitats) घरटी बांधण्याची जागा (nesting sites) मानले जाऊ शकते. या प्रकारच्या अधिवासांमध्ये अद्वितीय किंवा नाजुक परिसंस्था, जैवविविधता आणि धोक्यात असलेल्या प्रजातींसाठी महत्त्वपूर्ण अधिवास समाविष्ट असतात. या विशिष्ट अधिवासांमध्ये जैविक संसाधने आहेत, ज्यांचे सामाजिक-आर्थिक महत्त्व आहे.

परंतु, वनतोड (deforestation) सारख्या मानवी क्रियाकलापांमुळे प्राण्यांचे अधिवास नष्ट होतात. प्राण्यांच्या अधिवासांवर होणारे काही प्रमुख मानवी परिणाम खालीलप्रमाणे आहेत:

•  वनतोड प्राण्यांच्या अधिवासांना हानी पोहोचवते. यामुळे प्राण्यांचे अधिवास साफ होतात आणि प्रजातींची संख्या कमी होते.
•  हवा, पाणी आणि मातीचे प्रदूषण अधिवास आणि वन्यजीवांना हानी पोहोचवते.
•  हवामान बदल आणि जागतिक तापमानवाढ सुद्धा प्राण्यांचे अधिवास बदलतात.
•  अवैध वन्यजीव व्यापार प्राण्यांच्या अधिवासांना धोका  निर्माण करतो, आणि परिसंस्था विस्कळीत करतो.

चला, आता आठ प्रकारच्या मुख्य प्राणी अधिवासांचा अभ्यास करूया.

1. वाळवंटी अधिवास (Desert Habitat)

आपल्या ग्रहाचा एक तृतीयांशाहून अधिक भाग वाळवंटांनी व्यापलेला आहे. वाळवंटात दरवर्षी 20 इंचाहून कमी पाऊस पडतो, म्हणून

वाळवंट हे राहण्यासाठी एक कठीण ठिकाण असू शकते. येथील वनस्पती आणि प्राणी वर्षानुवर्षे कठोर व कोरड्या हवामानात जगण्यासाठी अनुकूलित झाले आहेत. म्हणूनच, तो एक विशेष अधिवास आहे, कारण प्राण्यांना जगण्यासाठी आवश्यक असलेल्या सर्व गोष्टी तेथे आहेत आणि तो स्वतःची परिसंस्था देखील आहे.

वाळवंट हे खालील प्राणी आणि वनस्पतींचे अधिवास आहे:

•  लहान झुडपे
•  निवडुंग (Cacti)
•  सरपटणारे प्राणी
•  कोळी
•  घुबडे
•  कोल्हे 
•  गिधाडे

2. जंगल अधिवास (Forest Habitat)

जंगल अधिवासाचे तीन मुख्य प्रकार आहेत:

•  बोरियल (Boreal) – जिथे वर्षातील निम्म्याहून अधिक काळ थिजवणारे तापमान (freezing temperatures) असते.
•  समशीतोष्ण (Temperate) – जे पृथ्वीवरील 25% जंगले व्यापतात आणि जेथे सरासरी तापमान (average temperatures) असते.
•  उष्णकटिबंधीय (Tropical) – जिथे वर्षातील निम्म्याहून अधिक काळ गरम तापमान (hot temperatures) असते.

प्रत्येक जंगल अधिवासात अनेक वेगळे स्तर (distinct levels) असतात. प्रत्येक स्तर त्याच्या गरजेनुसार वाढतो आणि एकूणच अधिवासात योगदान देतो.

3. गवताळ प्रदेश अधिवास (Grassland Habitat)

गवताळ प्रदेश अधिवास मातीमध्ये जास्त पोषक तत्वे नसण्यासाठी ओळखले जातात, ज्यामुळे तेथे विविध वनस्पती वाढू शकत नाहीत. त्यासोबतच, सततच्या पावसाच्या कमतरतेमुळे जमीन कोरडी राहते आणि आग लागण्याची शक्यता जास्त असते.

गवताळ प्रदेश अधिवासांचे मुख्य उत्पादन गवत असल्याने, गवत खाणारे प्राणी, जसे की हरिण (deer) किंवा ससे येथे सामान्यपणे आढळतात. हे प्राणी इतर अधिवासातही वारंवार आढळू शकतात, परंतु गवताळ प्रदेशात त्यांची विशेष उपस्थिती असते.

गवताळ प्रदेश खालील प्राण्यांचे अधिवास आहे:

•  चित्ते 
•  फेरेट (Ferrets)
•  स्कंक (Skunks)
•  ग्राउंडहॉग (Groundhogs)
•  कासवे

4. सवाना अधिवास (Savanna Habitat)

सवाना हा अधिवासाचा आणखी एक प्रकार आहे, जो गवताळ प्रदेशासारखाच आहे. या दोन प्रकारांमध्ये सूक्ष्म फरक असले तरी, त्यांना अनेकदा एकत्र गटबद्ध केले जाते.

गवताळ प्रदेशांमध्ये, माती मोठ्या वनस्पतींना आधार देऊ शकत नाही. तसेच, झाडांना पाणी देऊन निरोगी ठेवण्यासाठी पुरेसा पाऊसही नसतो. सवानांमध्ये, अनेकदा झाडांचे गट आणि इतर उंच वनस्पती विखुरलेल्या असतात, तसेच पाण्याचे साठे देखील असतात. सवानांमध्ये लहान जंगले देखील समाविष्ट असतात. परंतु, गवताळ प्रदेशांमध्ये असे नसते.

सवाना खालील प्राण्यांचे अधिवास आहे:

•  सिंह
•  ससे
•  काळवीट
•  गेंडा
•  चित्ता
•  तरस (Hyenas)
•  जिराफ
•  बायसन (Bison)
•  वाघ
•  हत्ती

5. झुडपी अधिवास (Scrub Habitat)

झुडपी अधिवास, ज्याला झुडप जमीन (scrubland) किंवा ब्रश अधिवास (brush habitats) देखील म्हणतात, एक आकर्षक आणि विविध प्राण्यांना जपतात. येथे लागणारी आग आणि तीव्र उष्णता पायनकोन्स (pinecones) मधून बिया बाहेर काढतात, ज्यामुळे पाइन वृक्ष (pine trees) तयार होतात. हीच आग, झुडपांना व गवतांना खूप उंच वाढण्यापासून रोखते. आग अधिक परिपक्व झाडांना देखील मारू शकते, जेणेकरून तेथे जे काही उरते तेच, तेथे राहणाऱ्या प्राण्यांना आधार देत राहते.

झुडपी अधिवासांमध्ये पोषक तत्वांनी समृद्ध माती आणि त्यांच्यामध्ये राहणारे विविध प्राणी असू शकतात. फ्लोरिडा स्क्रब जे (Florida scrub jay) सारखे काही प्राणी संकटग्रस्त आहेत आणि ते फक्त याच अधिवासात आढळतात.

6. भूगर्भ अधिवास (Subterranean Habitat)

भूगर्भात आणि अदृश्य असल्याने, भूगर्भ अधिवासांना अनेकदा दुर्लक्षित केले जाते. भूगर्भ अधिवासांच्या बाबतीत तुमच्या मनात गुफा येतील, पण सस्तन प्राणी आणि इतर प्राण्यांसाठी येथे बिळे देखील असतात.

गुफा अधिवासात फार काही वाढत नाही, बहुतेक शेवाळ (moss) किंवा दगडफूल (lichens) च येथे वाढते. येथे राहणारे प्राणी जमिनीत झिरपणाऱ्या पाण्यावर अवलंबून राहतात. बिळांच्या स्वरूपातील भूगर्भ अधिवास माती आणि वाळू मध्ये असू शकतात. बिळात राहणारे घुबड (burrowing owls) ही एक घुबडांची प्रजाती आहे, जी वाळवंटातील बिळात राहते. साप, फेरेट, उंदीर, लेमिंग्स (lemmings), व्होल्स (voles) आणि इतर अनेक सरपटणारे प्राणी आणि सस्तन प्राणी जमिनीखालील बिळात राहतात.

भूगर्भ अधिवासात राहणाऱ्या आणि वाढणाऱ्या प्राण्यांमध्ये अद्वितीय कौशल्ये असतात. हे प्राणी सहजपणे मागे आणि पुढे प्रवास करू शकतात.

7. पाणथळ प्रदेश अधिवास (Wetlands Habitat)

पाणथळ प्रदेश अधिवास अशा ठिकाणी जास्त प्रमाणात आढळतात, जिथे झुडपी आणि जंगल अधिवास देखील आहेत. पाणथळ प्रदेश खालील गोष्टींचे अधिवास आहे:

•  बोग्स (Bogs) - दलदलीचा भाग
•  खाडी (Swamps)
•  सरोवरे (Lakes)
•  दलदल (Marshes)
•  फर्न (Ferns)

यात गोड्या पाण्याचे आणि खारट पाण्याचे दोन्ही पाणथळ प्रदेश समाविष्ट आहेत. 

8. सागरी अधिवास (Marine Habitat)

सागरी अधिवास विविध परिसंस्थांच्या संपूर्ण क्षेत्राला व्यापतात. येथे महासागर अधिवास, नदी अधिवास आणि सरोवर अधिवास आहेत, आणि मग त्यात खारट पाण्याचे अधिवास विरुद्ध गोड्या पाण्याचे अधिवास जोडले जातात.

सागरी अधिवासात केवळ पाण्याचे दृश्यमान साठेच समाविष्ट नाहीत. त्यात मॅंग्रोव्ह (mangroves), खाड्यांचे मुख (estuaries), चिखलाचे सपाट प्रदेश (mudflats), प्रवाळ खडक (reefs), खोल समुद्र (deep sea) आणि बरेच काही समाविष्ट आहे.

सागरी जीवनात विविध मासे, डॉल्फिन आणि व्हेल (whales) यांचा समावेश होतो. कोळंबी (shrimp), गोगलगाय (snails), प्लँक्टन (plankton) आणि खेकडे (crabs), तसेच पक्षी (birds) आणि कासवे (turtles) इत्यादी सर्व प्राणी येथे आढळतात.

संदर्भ 

1. https://tinyurl.com/yr94nx7m

2. https://tinyurl.com/2fzusbut

3. https://tinyurl.com/85pechsp