महाराष्ट्रातील विविध स्थानिक व स्थलांतरित पक्षी वैभवामुळे, आपले राज्य आहे नंदनवन

आपले महाराष्ट्र राज्य खऱ्या अर्थाने पक्षीप्रेमींसाठी एक स्वर्ग आहे, जिथे विविध प्रकारचे अधिवास (habitats) आणि असंख्य जातींचे पक्षी पाहायला मिळतात. किनारी, वनक्षेत्र आणि शेती विभाग अशा भौगोलिक वैशिष्ट्यांमुळे आपले राज्य पक्षी-निरीक्षणाच्या उपक्रमांसाठी प्रसिद्ध झाले आहे. महाराष्ट्राच्या या विविध भौगोलिक प्रदेशात असलेले विविध पक्षी उद्याने (bird parks), स्थलांतरित (migratory) ते स्थानिक (endemic) पक्ष्यांपर्यंत प्रत्येक वन्यजीवप्रेमीला एक अनोखा अनुभव देतात.

महाराष्ट्रातील काही उल्लेखनीय पक्षी उद्याने खालीलप्रमाणे आहेत –

1. कर्नाळा पक्षी अभयारण्य (Karnala Bird Sanctuary)

कर्नाळा वन्यजीव अभयारण्य म्हणूनही ओळखले जाणारे कर्नाळा पक्षी अभयारण्य, मुंबईजवळ आहे आणि येथे विविध प्रकारची वनस्पती आणि जीवसृष्टी आहे. 150 हून अधिक स्थानिक पक्ष्यांच्या प्रजाती आणि 37 स्थलांतरित पक्ष्यांसह, हे अभयारण्य पक्षी-निरीक्षणासाठी सर्वोत्तम ठिकाण आहे. पक्षी-निरीक्षक हिरव्यागार वनश्रीमध्ये मालाबार ट्रोगॉन (Malabar Trogon), राखाडी मिनिव्हेट (Ashy Minivet), अनेक प्रकारचे सुतार पक्षी (woodpeckers) आणि अन्य बरेच पक्षी सहजपणे पाहू शकतात.

2. भिगवण (Bhigwan)

महाराष्ट्राचा 'भरतपूर' म्हणूनही ओळखले जाणारे भिगवण, विशेषतः फ्लेमिंगो (flamingos) साठी, हिवाळ्यामध्ये पक्षी-निरीक्षकांना आकर्षित करते. उजनी धरणाच्या (Ujani Dam) या पाणथळ जागेला पेंटेड स्टॉर्क (painted stork), ब्लॅक-हेडेड आयबिस (black-headed ibis), ऑस्प्रे (osprey) इत्यादी अनेक प्रजाती वारंवार भेट देतात. येथे हिवाळा हा पक्षी-निरीक्षणासाठी सर्वोत्तम काळ आहे, कारण यापैकी अनेक पक्षी याच दरम्यान या प्रदेशात आढळतात.

3.कास पठार (Kaas Plateau)

कास पठार पक्षी-निरीक्षणास आता विशेष ओळख मिळाली आहे, कारण हे केवळ युनेस्को जागतिक नैसर्गिक वारसा स्थळ (UNESCO World Natural Heritage site) नाही, तर येथील रानफुलांचे सौंदर्य आणि पक्षी यामुळेही प्रसिद्ध झाले आहे. कोणताही पक्षी उत्साही व्यक्ती येथे अद्वितीय भूगर्भीय रचनेच्या (geological structures) पार्श्वभूमीवर, इंडियन पिट्टा (Indian Pitta) आणि ओरिएंटल व्हाईट-आय (Oriental White-eye) सारखे स्थानिक पक्षी पाहू शकतो.

4. फणसाड पक्षी अभयारण्य (Phansad Bird Sanctuary)

तुलनेने हे कमी ज्ञात असलेले अभयारण्य आहे, परंतु पक्षी-निरीक्षणासाठी एक उत्कृष्ट संधी सादर करते. हे विविध प्रकारच्या पक्ष्यांसाठी, तसेच उभयचर प्राणी (amphibians) आणि कीटकांनाही (insects) घर प्रदान करते आणि त्यामुळे शांतता शोधणाऱ्या आणि पक्षी-निरीक्षणाची निवड करणाऱ्या लोकांसाठी, हे एक परिपूर्ण ठिकाण मानले जाऊ शकते.

5. ताडोबा अंधारी व्याघ्र प्रकल्प (Tadoba Andhari Tiger Reserve)

ताडोबा हा एक व्याघ्र प्रकल्प (Tiger Reserve) आहे, जिथे विविध प्रकारचे अधिवास आहेत आणि अनेक पक्ष्यांच्या प्रजातींसाठी ते घर आहे. येथे आढळणाऱ्या पक्ष्यांमध्ये ओरिएंटल हनी बझार्ड (Oriental Honey Buzzard), ग्रे-हेडेड फिश ईगल (Grey-headed Fish Eagle), क्रेस्टेड ट्रीस्विफ्ट (Crested Treeswift), इंडियन पिट्टा (Indian Pitta) आणि सिरकीर मलकोहा (Sirkeer Malkoha) यांचा समावेश आहे.

6. नागझिरा वन्यजीव अभयारण्य (Nagzira Wildlife Sanctuary)

भंडारा जिल्ह्यातील नागझिरा वन्यजीव अभयारण्य त्याच्या नयनरम्य सौंदर्यासाठी आणि विविध प्रकारच्या पक्षीजीवनासाठी प्रसिद्ध आहे. येथे तुम्हाला इंडियन पिट्टा (Indian Pitta), मालाबार पाईड हॉर्नबिल (Malabar Pied Hornbill), ऑरेंज-हेडेड थ्रश (Orange-headed Thrush), ग्रे-हेडेड फिश ईगल (Grey-headed Fish Eagle) आणि चेंजेबल हॉक-ईगल (Changeable Hawk-Eagle) यांसारखे स्थानिक आणि स्थलांतरित पक्षी पाहायला मिळतील.

7. राधानगरी वन्यजीव अभयारण्य (Radhanagari Wildlife Sanctuary)

कोल्हापूर जिल्ह्यातील राधानगरी हे हॉर्नबिल (hornbills), सुतार पक्षी आणि जलचर पक्ष्यांसह (water birds) विविध पक्ष्यांच्या प्रजातींचे अभयारण्य आहे. येथे तुम्हाला मालाबार पाईड हॉर्नबिल (Malabar Pied Hornbill), एशियन फेरी ब्लू बर्ड (Asian Fairy Bluebird), व्हाईट-बेलीड सी ईगल (White-bellied Sea Eagle), क्रेस्टेड सर्पंट ईगल (Crested Serpent Eagle) आणि इंडियन पिट्टा (Indian Pitta) दिसू शकतात.

8. कोयना वन्यजीव अभयारण्य (Koyna Wildlife Sanctuary)

पश्चिम घाटात असलेले हे अभयारण्य त्याच्या विपुल वनस्पती आणि जीवजंतूंसाठी ओळखले जाते आणि पक्षी निरीक्षकांसाठी हे एक लोकप्रिय ठिकाण आहे. येथील हिरवीगार निसर्गरम्यता मालाबार पाईड हॉर्नबिलसह (Malabar pied hornbill) अनेक पक्ष्यांच्या प्रजातींना आकर्षित करते.

9. मयुरेश्‍वर वन्यजीव अभयारण्य (Mayureshwar Wildlife Sanctuary)

पुणे जिल्ह्यातील हे अभयारण्य धोक्यात असलेल्या ग्रेट इंडियन बस्टर्ड (Great Indian Bustard) या पक्ष्यासह विविध पक्ष्यांसाठी ओळखले जाते. येथे तुम्हाला दिसू शकणाऱ्या इतर पक्ष्यांमध्ये इंडियन कर्सर (Indian Courser), ब्लॅक-विंग्ड स्टिल्ट (Black-winged Stilt), पेंटेड सँडग्राउस (Painted Sandgrouse) आणि ब्लॅक आयबिस (Black Ibis) यांचा समावेश आहे.

10. चांदोली राष्ट्रीय उद्यान (Chandoli National Park)

चांदोली राष्ट्रीय उद्यान विविध प्रकारच्या पक्ष्यांचे घर आहे, ज्यात इंडियन पिट्टा, इंडियन स्किमिटर बॅबलर (Indian Scimitar Babbler), ब्राऊन-कॅप्ड पिग्मी वुडपेकर (Brown-capped Pygmy Woodpecker), मालाबार ट्रोगॉन आणि टिकेल्स ब्लू फ्लायकॅचर (Tickell's Blue Flycatcher) यांचा समावेश आहे.

महाराष्ट्रातील आपल्या पक्षी-निरीक्षणाच्या सहलीचे नियोजन करताना, ती सकाळच्या लवकरच्या किंवा संध्याकाळच्या सुरुवातीच्या वेळेत करा, कारण यावेळी पक्षी अधिक सक्रिय होण्याची शक्यता असते. तुम्हाला भेटण्याची शक्यता असलेल्या प्रजाती ओळखण्यासाठी दुर्बिण आणि मार्गदर्शक पुस्तक सोबत घ्या.

तसेच, अनेक उद्यानांकडून काही अतिरिक्त सेवा पुरवल्या जातात; ज्यात टूर गाईड्स आणि मुख्यत्वे ऐतिहासिक, शैक्षणिक कार्यशाळांचा समावेश असतो, ज्यामुळे तुमचा दौरा आणखी चांगला होऊ शकतो. ते कर्नाळा पक्षी अभयारण्यसारखे महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध पर्यटन स्थळ असो किंवा फणसाड अभयारण्यसारखे कमी वर्दळीचे ठिकाण असो, प्रत्येक जागा साहसाने भरलेली आहे.

याशिवाय, आपल्या पुणे शहराजवळील दहा नैसर्गिक ठिकाणे खालीलप्रमाणे आहेत, जी दिवसभर किंवा सकाळच्या त्वरित पक्षी निरीक्षणासाठी उत्तम आहेत –

•  सिंहगड व्हॅली
•  वेताळ टेकडी
•  मुळशी 
•  ताम्हिणी
•  कुंभारगाव 
•  वीर धरण
•  तळजाई आणि पर्वती टेकड्या
•  दिवे घाट आणि बापदेव घाट
•  पाषाण तलाव

सोबतच, तुम्हाला माहीत आहे का की, पाहिलेल्या पक्ष्यांच्या संख्येनुसार, भारत देशात महाराष्ट्र हे 6 वे सर्वोत्तम राज्य आहे, जिथे 568 प्रजातींचे पक्षी आढळल्याची नोंद आहे. ही एकूण संख्या राज्यात सादर झालेल्या चेकलिस्टच्या (नोंदणी याद्या) एकूण संख्येच्या अगदी प्रमाणात आहे, कारण सादर झालेल्या चेकलिस्टच्या बाबतीत महाराष्ट्र सर्व भारतीय राज्यांमध्ये चौथ्या क्रमांकावर आहे. केरळमध्ये महाराष्ट्रापेक्षा दुप्पट ई-बर्ड चेकलिस्ट सादर झाल्या असल्या तरी, महाराष्ट्रात पक्ष्यांची संख्या जास्त आढळते. साहजिकच, इतक्या मोठ्या संख्येने पक्ष्यांच्या प्रजाती आढळल्यामुळे, महाराष्ट्रात अनेक स्थलांतरित पक्षी आहेत.

राज्यात आढळणाऱ्या विविध अधिवासांच्या आणि पर्यावरण प्रणालींच्या (जसे की, 2% पेक्षा जास्त भूभाग दाट जंगलांनी व्यापलेला आहे) प्रकारामुळे, आपल्या लोकसंख्याबहुल भारतीय राज्यात मोठ्या प्रमाणात पक्ष्यांची विविधता आहे. याव्यतिरिक्त, राज्यात डोंगररांगा, समुद्रकिनारे, पाणथळ जागा, नद्या आणि व्हाईट-रम्प्ड व्हल्चर्स (White-rumped Vultures) सारख्या भारतातील काही संकटग्रस्त पक्ष्यांसाठी आकर्षक असे अनेक अधिवास आहेत. महाराष्ट्रात पक्ष्यांचे स्थलांतर (migration) साधारणपणे वसंत ऋतू आणि शरद ऋतूमध्ये होते, जेव्हा पक्षी त्यांच्या प्रजननाच्या आणि गैर-प्रजननाच्या हंगामाची तयारी करतात.

याप्रकारे, महाराष्ट्रातील मुख्य 10 स्थलांतरित पक्षी खालीलप्रमाणे आहेत –

1.  बार्न स्वॅलो (Barn Swallow)
2.  ब्लॅक रेडस्टार्ट (Black redstart)
3.  ब्लिथ्स रीड वॉर्बलर (Blyth’s Reed Warbler)
4.  कॉमन रोझफिंच (Common Rosefinch)
5.  कॉमन सँडपायपर (Common sandpiper)
6.  ग्रे वॅगटेल (Gray Wagtail)
7.  सायबेरियन स्टोनचॅट (Siberian Stonechat)
8.  ट्री पिपिट (Tree Pipit)
9.  वेस्टर्न मार्श हॅरियर (Western Marsh Harrier)
10.  वूड सँडपायपर (Wood Sandpiper)

संदर्भ 

1. https://shorturl.at/xBTRZ

2. https://shorturl.at/lwuAJ

3. https://shorturl.at/Mb7IR

4. https://shorturl.at/JC9BG